Çîrokeke pir kevn e. Heta dema ku li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê berî Şerê Navxweyî yê Amerîkayê (1861-65) koleyan qanûnî bûn jî, welat israr dikir ku xwe wekî modelek demokratîk nîşanî cîhanê bide. Heta şerê navxweyî yê herî xwînî yê ku heta wê astê ji hêla ti welatekî Ewropî an Amerîkaya Bakur ve hatiye kirin jî, di vî warî de xwe neguherand.
Û hema bêje di du ji sêyan de ji sedsala 20an de, cudakariya herî şermezar û hovane - ku pir caran bi rêya lînç, îşkence û kuştinê tê sepandin - li seranserê dewletên başûrê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê hate pratîkkirin, tevî ku bi dehan leşkerên Amerîkî xuya bûn ku di şerên bêdawî de, bi gelemperî li ser navê tîranên bêrehm, li çaraliyê cîhanê ji bo parastina demokrasiyê şer dikirin.
Ew fikra ku Amerîka yekane modela demokrasiyê û hikûmeta rewa li çaraliyê cîhanê nîşan dide, bi xwezayî bêwate ye. Ji ber ku eger "azadiya" ku siyasetmedar û şîrovekarên Amerîkî hez dikin bêdawî li ser biaxivin, tiştek be, divê ew azadiya tehemûlkirina cihêrengiyê be.
Lê belê moralîzma neo-muhafezekar ku ji hêla rêveberiyên Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê yên li pey hev ve di 40 û zêdetir salên borî de hatiye ferzkirin, pir cuda ye. Li gorî wan, "Azadî" tenê bi fermî azad e eger ew li gorî berjewendî, polîtîka û pêşdaraziyên neteweyî yên Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê be.
Ev bêwateyîya eşkere û xudperestîya kor ji bo rewakirina berdewamiya rêveberiya mîkro û dagirkirina fiîlî ya welatan ji Afganistanê heta Iraqê û hebûna leşkerî ya berdewam a Amerîkî li Sûrîyê, ku li dijî daxwazên hikûmeta Şamê û qanûnên navneteweyî ye, hat bikaranîn.
Sedam Husên di salên 1970 û 1980î de ji bo rêveberiyên Jimmy Carter û Ronald Reagan bi tevahî qebûlkirî bû dema ku wî fermana êrîşa li ser Îranê da û heta ku ew li dijî Îraniyan di şerê herî xwînî yê dîroka Rojhilata Navîn de şer dikir.
Ew tenê dema ku li dijî daxwazên Amerîkayê êrîşî Kuweytê kir, di çavên Amerîkayê de bû "mînaka xerabiyê" û zordariyê.
Divê li Washingtonê jî eşkere be ku tenê yek modela demokrasiyê nikare hebe.
Fîlozofê siyasî yê Brîtanî yê rehmetî Isaiah Berlin, ku min şansê naskirin û xwendina wî li ber destê wî hebû, her tim hişyarî dida ku her hewldanek ji bo ferzkirina yek modelek hikûmetê li ser cîhanê, çi dibe bila bibe, bê guman dê bibe sedema pevçûnan û, ger biserkeve, tenê dikare bi sepandina zordariyek pir mezintir were domandin.
Aştî û pêşketina rastîn û mayînde tenê wê demê tê ku civakên herî pêşketî yên teknolojîk û bihêz ên leşkerî qebûl bikin ku li çaraliyê cîhanê formên cûda yên hikûmetê hene û ew ne xwediyê mafê îlahî ne ku hewl bidin wan hilweşînin.
Ev sirra serkeftina polîtîkayên bazirganî, pêşkeftin û dîplomatîk ên Çînê ye, ji ber ku ew bêyî ku pergala siyasî û îdeolojiya ku ew dişopînin çi be, têkiliyên sûdmend bi welatên din re digere.
Modela hikûmeta Çînê, ku li Dewletên Yekbûyî û hevalbendên wê yên li çaraliyê cîhanê ewqas rexne lê tê girtin, di 40 salên borî de ji her welatekî din bêtir mirov ji xizaniyê derxistiye.
Hikûmeta Çînê hêz daye gelê xwe bi refah, ewlehîya aborî û rûmeta takekesî ya ku berê qet nedîtiye.
Ji ber vê yekê ye ku Çîn ji bo hejmareke zêde ya civakan bûye modelek ku her ku diçe tê pesinandin û teqlîdkirin. Ev jî dibe sedema dilşikestî, hêrs û çavnebariya Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê li hember Çînê.
Çawa mirov dikare bibêje ku sîstema hikûmeta Amerîkayê çiqas demokratîk e, di demekê de ku nîv sedsalek e ku ew rêveberiya daketina asta jiyana gelê xwe kiriye?
Hawirdekirina pîşesaziyên Amerîkî ji Çînê her wiha hişt ku Amerîka pêşî li enflasyonê bigire û buhayên kelûpelên pîşesazî ji bo gelê xwe kêm bike.
Her wiha, şêwazên enfeksiyonê û mirinê di pandemiya COVID-19 de nîşan didin ku gelek komên etnîkî yên kêmnetewe li seranserê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, di nav de Afrîkî-Amerîkî, Asyayî û Hispanîk - û Xwecihiyên Amerîkî yên ku di "rezervasyonên" xwe yên xizan de "asê" mane - hîn jî di gelek aliyan de li dijî wan cudakarî tê kirin.
Heta ku ev neheqiyên mezin neyên sererastkirin an jî qet nebe bi girîngî kêm bibin, ji rêberên Amerîkî re ne layiq e ku dersên demokrasiyê bidin yên din.
Dema weşandinê: 18ê Cotmeha 2021an
